सोबत. . . अखेरच्या क्षणांची

मी मरायला टेकले तेव्हा मला दुःख होईल पण पलीकडे काय असेल याची उत्सुकता पण असेल.

एका खूप महत्त्वाच्या विषयावरचा लेख.

खूप महत्वाचा लेख
शेवटच्या क्षणामध्ये केव्हा केव्हा कुठलीतरी अचानक खूप जुनी स्मृती आठवते असे आधीही वाचलेले आहे
शिवाय जवळचे आणि स्वर्गवासी झालेले नातेवाईक आणि मित्रमंडळी दिसतात वै ऐकलेलं आहे.

खूप महत्वाचा लेख!
वर दिलेली बरीचशी लक्षणं आईच्या बाबतीत घडली आहेत. तिला जाण्याआधी दोन दिवस भ्रम झाला होता. आढ्याकडे बघत खूप बडबड करायची पण बोललेलं आम्हाला काही कळत नव्हते. एक दिवस आधी बडबड खूप पण आवाज फुटत नव्हता. गेलेल्या व्यक्ती बोलत असतात असं म्हणतात…खखोदेजा …शेवट लक्षात आला तसं आम्ही सगळे तिच्याजवळ बसून होतो तिचा हात हातात घेऊन. तिने घरी मृत्यु यावा अशी इच्छा व्यक्त केली होती तिची इच्छा आम्ही पूर्ण केली..

खूपच छान लिहिले आहे.
अतिशय संवेदनशील विषयावरचे संयमी भाषेत लिहिलेले लिखाण.
खूप आवडले.

छान लिहिले आहे.
जवळून अनुभवलेत काही मृत्यू.

लेख वाचून मन भूतकाळात गेले. 27 सप्टेंबर 1989 ला वडील मृत्यूशय्येवर होते. माझे त्यावेळी लग्न व्हायचे होते.पुण्यात स्वत:चे वा भाड्याचे घर नव्हते. मी मुंबईहून बदलून पुण्यात आलो होतो व सरकारी निवासस्थानासाठी अर्ज दिला होता. पण मिळाले नव्हते तो पर्यंत मी माझ्या प्रकाश सोनवणे या मित्राच्याच रुमवर चव्हाणनगर पोलिस हेडक्वार्टर येथे रहात होतो. वडीलांनाही हॉस्पिटलमधून डिस्चार्ज दिल्यावर तिथे आणले होते.कर्करोगाच्या शेवटच्या टप्प्यात ते होते. काही काळाचेच ते सोबती होते. ते अर्धवट ग्लानीत बोलत होते.माझ्या मुलाचे लग्न आहे आणि मलाच मांडवात का जाउ देत नाहीत ही लोक? असे काहीसे ज्याला वातात बडबडणे असे म्हटले जाते. यावरुन त्यांच्या चक्षुपुढे काय दृष्य तरळत असावे याचा अंदाज उपस्थितांना येत होता. नैनं छिंदंति शस्त्राणि नैनं दहति पावक: । असे स्वत:शी म्हणत असतानाच त्यांना शेवटची घर घर लागली व त्यांनी प्राण सोडला.
नको देवराया अंत आता पाहू, प्राण हा सर्वथा जाऊ पाहे’ या ओळी ऐकताना आपल्या हृदयात कालवाकालव होते.मृत्युशय्येवरील रुग्णाजवळ अनेकदा जवळच्या व्यक्ती जमलेल्या असतात आणि अखेरच्या क्षणी किमान निरोपाचे काही शब्द बोलता यावेत, अशी त्यांची इच्छा असते. रुग्ण संवाद साधण्या -न साधण्याच्या सीमारेषेवर घोटाळत असतो. त्याला प्रत्यक्ष देता येत नाहीत, अशी उत्तरे तो त्याच्या विचारप्रक्रियेत आणि स्वतःच्याच दृष्टिपटलावर त्या त्या व्यक्तीला आणून देतो. त्या दृष्यपटांच्या लहरी आपल्याला मॉनिटरवर पाहता येतात. एखाद्या व्यक्तीची माफी मागण्यापासून ते एखाद्याचे आभार मानण्यापर्यंत किंवा एखादी खंत व्यक्त करण्यापासून ते समाधान व्यक्त करण्यापर्यंत शेकडो भावनांची ही आंदोलने असू शकतात. असे एक संशोधन मध्यंतरी वाचले होते.
वडील विज्ञानाचे शिक्षक. हायस्कूल मधे हेडमास्तर होते. पण जुन्नर तालुक्यात अन्य गावांच्या शाळेत होते. ओतूर,नारायणगांव,पिंपळवंडी,आळे अशा गावांतील हायस्कूलमधे होते.आमच्या बेल्हे गावातील हायस्कूल मधे ते नव्हते. आजोबा गेल्यावर मात्र मास्तरकी सोडून घरची परंपरागत शेतीच पाहू लागले होते. मी डॉक्टर होउन गावातच घरी दवाखाना टाकावा व सोबत परंपरागत शेती पहावी ही त्यांची इच्छा. नुसत्या शेतीवर अवलंबून रहाण्यात आता काही अर्थ नाही. उत्तम शेती, मध्यम व्यापार व कनिष्ठ नोकरी हे आता संपले आहे. त्यानुसार मला त्यांनी गावी दहावी झाल्यानंतर पुण्यात टिळक आयुर्वेद कॉलेज ला BAM&S कोर्सला प्रोव्हिजिनल प्र्वेश मिळवून दिला. तेथील प्राचार्य त्यांच्या परिचयाचे होते. मला त्यावेळी त्यातले काही कळत नव्हते. पण त्यावर्षी BAM&S च्या अभ्यासक्रमात मॉडर्न मेडीसीन हा भाग काढून टाकला व तो कोर्स शुद्ध आयुर्वेद BAMS असा केला. अभ्यासक्रमात मॉडर्न मेडिसीन न शिकवणे हे त्यांच्या दृष्टीने अयोग्य होते. म्हणून माझा BAMS चा प्रवेश रद्द केला व मी पुढे 11 वी सायन्सला गेलो. मी काही हुशार नव्हतो त्यामुळे बारावी नंतर मला मेडीकल ला प्रवेश मिळाला नाही व बी एस्सी च्या लाईनला गाडी गेली व कसेबसे एकदाचे बीएस्सी झालो.

लेख नेहमीप्रमाणे माहितीपूर्ण..!

लेख वाचून माझ्या वडिलांची आठवण आली. माझे वडील जवळ-जवळ चार वर्ष पॅरालिसिसमुळे अंथरुणात पडून होते. लघवीला पिशवी कायम होती. सगळं पलंगावरच होतं. आधी हाताने जेवायचे. हळूहळू ते सुद्धा बंद झालं. आईने त्यांचं सगळं केलं. आम्ही बहिणी जाऊन - येऊन जमेल तशी त्यांची सेवा करायचो. त्यांना सारखं स्वप्नं पडायचं की मी ह्या आजारातून पूर्णपणे बरा झालोयं .. पुन्हा पहिल्या सारखाच हिंडतोयं - फिरतोयं असं .. मला नेहमी त्यांना पडणाऱ्या स्वप्नाबद्दल सांगायचे.. मला खूप वाईट वाटायचं .. त्यांना औषधोपोचर सुरू होते पण प्रत्येक गोष्टीला मानवी मर्यादा असतात. इलाज नव्हता.

मृत्यूच्या शेवटच्या दिवसांत त्यांना थोडे भ्रम व्हायचे.. त्यांचे आई-बाबा , काका- काकू जे हयात नव्हते ते त्यांना दिसायचे.. त्यांना घ्यायला आलेत असे म्हणायचे. आई एकटी असायची त्यांच्यासोबत. ती पण भांबावून जायची.

वडिलांच्या मृत्यूच्या तीन दिवस आधी मी गेले होते त्यांना भेटायला. त्यांच्या पायावर , पाठीवर जखमा झाल्या होत्या.. मी त्या साफ करून त्यात पावडर भरली होती.. त्यांची ती अवस्था पाहून त्यांच्यासमोर व आईसमोर न रडता , खंबीरपणाचा कितीही आव आणला असला तरी घरी येऊन बाथरूममध्ये किती तरी वेळ मी रडले होते. कणा-कणाने शरीर झिजत जाणे काय असते ते डोळ्यासमोर पाहिलं होतं. शत्रूच्या वाट्यालाही असा आजार, वेदना येऊ नयेत असं वाटलं. मृत्यूला कुणीही चकवा देऊ शकणार नाही, निसर्ग नियमानुसार प्रत्येकालाच मृत्यू येणार पण आपलं रक्ताचं माणूस अश्या रितीने हळूहळू खंगत, संपत जाणं मनाला खूप क्लेशदायक होतं.

तीन दिवसांनी सकाळीच आईचा फोन आला की आज वडिलांची तब्येत जास्त आहे. मी लागलीच निघाले. त्यांचा श्वास धीम्या गतीने सुरू होता. आम्ही बहिणी, सगळे नातेवाईक जमले होते. त्यांचे डोळे उघडे होते. थोड्या- थोड्या वेळाने आम्ही चमच्याने त्यांना पाणी देत होतो. डॉक्टर म्हणाले की , आता उपचार करण्याच्या पलीकडे गेलेत ते..
पाजलेलं पाणी तोंडातून ओघळून जात होते.. मी जेव्हा पाणी पाजायला लागले तेव्हा मानेने नको पाजू म्हणाले. आता सगळं संपलंयं .. हेच त्यांच्या डोळ्यात शेवटचे भाव होते.. जणू सांगत होते, आता इथून निघायची वेळ आलीयं.. मी ते दृश्य कधीच विसरू शकणार नाही. त्या दिवशी दुपारी दोन वाजता त्यांचे निधन झाले. दिव्यातले तेल संपले की जशी वात हळूहळू विझत जाते तसातसा त्यांचा श्वास धीम्या गतीने बंद झाला. सगळं शांत झालं.

घाटपांडे काका आणि रुपाली ह्यांचा अनुभव वाचून देखील वाईट वाटले.
कुमार सर जवळचे नातेवाईक जाणे म्हणजे देखील दुःखदायक फार

अंतिम समयी होत असेल असेच संपूर्ण भूल उतरताना मनुष्याचे स्मृतिकोष उघडत असावेत.
सासरेबुवांचे operation झालेले, पूर्ण भूल उतरताना नंतर मी पूर्ण रात्र सोबत होतो. अख्खी रात्र झोपू शकलो नव्हतो.
कारण त्यांच्या खूप जुन्या आठवणी बाहेर येत होत्या आणि जणू ते तिथेच आहेत से समजून उठायला बघत होते.
कोणीतरी त्यांचे नातेवाईक गेलेत आणि मला जायला पाहिजे असे म्हणून उठत होते. सतत समजावून सांगून झोपवत होतो मी. थोड्या वेळात दुसरीच आठवण. तहान लागलेली आणि पाणी मागत होते. पण पोस्ट operation ठराविक तास पाणी द्यायचे नाही असे डॉनी बजावून सांगितले होते त्यामुळे चिडत होते. मी जावई असल्याने थोडं तरी ऐकत होते. त्यांची मुलं असती तर फार राग राग केला असता त्यांनी.
दवाखान्यातून घरी आलो. आठवडा गेला मध्ये
छान recovery सुरू होती.
टाके काढायला सुरवात झालेली.
आणि आठ की दहाच दिवसात अचानक पहाटे हार्ट अटॅक येउन देवाघरी गेले. आमच्याच समोर. तरी तात्काळ अंबुलन्स अरेंज होउन पहिल्या15 मिनिटात हॉस्पिटलमध्ये नेले होते त्यांना. पण हाताला लागले नाहीत आमच्या.
फार trauma अनुभव. वय जेमतेम 29.
हे वाचताना relate देखील झाले.
संवेदनशील विषय आहे.
आणि तो तसाच मांडलात.
वरच्या ह्या 2 पोस्ट वाचून मलाही लिहावेसे वाटले.

मला हृदय विकाराचा जोरदार झटका यावा असं मरण्यापेक्षा असं वाटतं.
गुलजार आठवले....

मौत तू एक कविता है
मुझसे एक कविता का वादा है मिलेगी मुझको
डूबती नब्ज़ों में जब दर्द को नींद आने लगे
ज़र्द सा चेहरा लिये जब चांद उफक तक पहुँचे
दिन अभी पानी में हो, रात किनारे के करीब
ना अंधेरा ना उजाला हो, ना अभी रात ना दिन
जिस्म जब ख़त्म हो और रूह को जब साँस आए
मुझसे एक कविता का वादा है मिलेगी मुझको

दत्तात्रय साळुंखे ही कविता फार दिवसांनी समोर आली.
कधी काळी प्रिंट मिडिया मध्ये वाचलेली
आवडलेली
डायरीत लिहून ठेवलेली.
बच्चनच्या आवाजात ऐकू येते वाचताना.
एका अत्यंत जवळच्या व्यक्तीसोबत पत्रव्यवहार व्हायचा ( landline फोन होते तरीही ) त्यात ह्या ओळी लिहिलेल्या आठवत आहेत.
Somehow मृत्यू विषयी काहीतरी लिहिलेलं त्यात ही कविताही होती.

सुंदर कविता. खरेच खूप दिवसांनी अचानक सामोरी आली.
खरेच, मृत्यू आहे, म्हणूनच जीवनाचा तोरा आहे!

स्वर्गवासी झालेले नातेवाईक आणि मित्रमंडळी दिसतात वै ऐकलेलं आहे.
>>>
हे ऐकलेले होते. वडिलांनी शेवटच्या आजारात ज्या दिवशी ते शेवटचे शुद्धीत होते तेव्हा एका मृत नातेवाईकाचा उल्लेख केला होता. खरं तर ते नातेवाईक अगदी घनिष्ट नव्हते पण तोपर्यंत सर्वात शेवटी स्वर्गवासी झाले असे तेच होते.

बऱ्यापैकी निरोगी व्यक्तींचे झोपेतले मृत्यूही सुखदायी.
>>>
माझे काका म्हणजे आत्येचे यजमान अतिशय सज्जन माणूस. त्यांनी खूप लोकांना आर्थिक मदत केली होती. त्यांचे असे अचानक झोपेत निधन झाले.

मुंबईतल्या आमच्या शेजारच्या ताईंच्या कॅन्सरग्रस्त मातोश्री अखेरचे क्षण मोजत होत्या. गणेशोत्सवाचे दिवस होते. कर्ण्यावर 'नको देवराया अंत असा पाहू' गाणे लागले. मग मी संयोजकांना भेटून वस्तुस्थिती सांगितली. ते गाणे त्यांनी ताबडतोब थांबवले. 'आई तुझी आठवण येते' हे गाणे तेव्हा गाजत होते. तेही वगळायला मी त्यांना विनंती केली. तेही त्यांनी मान्य केले. कृतज्ञता व्यक्त करावीशी वाटली म्हणून लिहिले.

बाकी मी तसे कोणाचेही मरण पाहिले नाही. माझी आई २००४ साली तिच्या वयाच्या वयाच्या ८१व्या वर्षी श्वासविकाराने दादरच्या धन्वंतरी इस्पितळात २र्‍या मजल्यावरील आयसीयू मध्ये गेली. इस्पितळात मी रात्रीचा तळमजल्यावर झोपत असे. दिवसा मी कामावर जात असे. ती दिवसा गेली. छत्र गेले. पण मरण पाहिले नाही.

परंतु मी मात्र ठरविले आहे की आता ७३ वर्षांचे वय. हातपाय थकले की टीव्हीसमोर जमिनीवर अंथरूण टाकायचे. रीमोट हाताशी ठेवायचा आणि अन्नपाणी सोडायचे. पाचसहा दिवसात सारे संपेल. सर्वांना दम देऊन सांगून ठेवले आहे की इस्पितळात न्यायचे नाही. थेट डॉक्टरना बोलावून प्रमाणपत्र घ्यायचे आणि अंत्ययात्रा काढायची. आपल्या स्वा. सावरकरांनी असेच केले होते. ते मुंबईत दादरला राहायचे. आमच्या घरापासून जवळच. म्हणून मला ठाऊक.

असो. एका कटू विषयावरील असला तरी विचारप्रवर्तक लेखाबद्दल डॉ. कुमारसाहेबांस धन्यवाद.

संवेदनशील लेख आहे. डोळ्यासमोर माझ्या बाबांचा अंतकाळ तरळला.

<<<सामान्य भाषेत याला मृत्यूची घरघर लागली असे म्हणतात.<< शास्त्रीय कारण आता कळले.
एखाद्या आजारी व्यक्तिचा मृत्यु जवळ आला आहे कि नाही हे पुर्वीच्या जुन्या जाणत्या लोकांना काही लक्षणांवरुन कळायचे. माझ्या मोठ्या काकु
सांगायच्या कि त्या व्यक्तीच्या कानाच्या पाळ्या लुज पडतात. नाकाचा शेंडा वाकडा होतो. थोड्क्यात शरीराचा र्हास व्हायला अवयवांच्या टोकाकडुन सुरुवात होते.
माझ्या बाबांच्या अंतसमयी हि लक्षणे दिसु लागली होती. तसे तर बाबांचे वय ७२ होते. बाबांना माईल्ड हार्ट ऍटेक आला फेब्रुवारी २००९ मधे.
पण मृत्यूची लक्षणे सहा महिने आधीपासुनच लक्षणे दिसु लागली होती. दात विरळ होत चालले होते. डोळ्याच्या बाहुल्या ज्या आधी काळ्या होत्या त्या पांढरट दिसु लागल्या होत्या.

मी त्यांच्या मृत्युचा सम्पुर्ण तारखेनुसार प्रवास इथे लिहीला आहे.
https://www.maayboli.com/node/25364

लेख फार आवडला. या विषयावर तुम्हाला लेख लिहावा असं सुचणे हेच फार रोचक आहे.
ती वेळ आल्यावर हा लेख नक्की आठवेल. तुम्ही दिलेले संदर्भ ही वाचतो.
या अशाच विषयावरील बिइंग मॉर्टल हे अतुल गवांदे यांचं पुस्तक आठवलं. ते स्वतः डॉक्टर आहेत आणि त्यांचे वडील ही होते. त्यांच्या वडिलांच्या शेवटच्या दिवसातील काही घटना आणि त्याकडे वैद्यकीय व्यवसाय कसा बघतो आणि आपण काय लक्षात ठेवावं हे त्यात सुरेख सांगितलं आहे. तुमचा लेख ही तसाच जपून ठेवण्यासारखा झाला आहे.

>>>>>आयुष्यातले ते अखेरचे क्षण सर्वांनाच कमीत कमी त्रासदायक व्हावेत ही सदिच्छा व्यक्त करतो.
खरोखर!

कुमार सर, वैद्यकिय दृष्टीकोनामधून शेवटच्या क्षणांचे विवेचन उत्तम केलेले आहे. बरेच काही माहीत नव्हते.

डॉक्टर, नेहेमीप्रमाणे महितीपूर्ण लेख.

लेख आवडला.

मध्यंतरी Death is but a dream या एका हॉस्पिस डॉक्टरने लिहिलेल्या पुस्तकाबद्दल माहितीपट पाहिला होता त्याची (आणि हे तेव्हा हे पुस्तक वाचायचं ठरवून राहून गेल्याचीही!) आठवण झाली.
अमितने उल्लेख केलेलं 'बीइंग मॉर्टल'ही वाचनीय आहे.

गंभिर आजारात डॉक्टर हा रूग्ण आता ईतक्या दिवसाचा सोबती आहे.हे निदान कसे करतात?

खूप महत्वाचा लेख! नेहेमीप्रमाणे महितीपूर्ण.
मृत्यूच्या क्षणी आधी हृदय बंद पडते का आधी मेंदूचे काम थांबते?

महत्वाचा आणि अवघड विषय

काही वेळेस मृत्यूच्या वेळेस हात पाय झाडले असं म्हणतात, तसं खरंच होतं का आणि असं का होतं? वेदना जाणवत असतात म्हणून का?