ढसाळांची कविता २: एखाद्याने एखाद्याला

अतिवास्तववादाविषयी थोडेसे:
मी अतिवास्तववादाकडे वळण्याचे जिऑर्जिओ दि चिरिकोची चित्रे हे निमित्त झाले. एकदा न्यू यॉर्क सिटी मध्ये जाण्याचा योग आला होता तेव्हा “स्टारी नाईट” हे प्रसिद्ध चित्र पाहायचे म्हणून आवर्जून मोमाला जायचे ठरवले. ते चित्र तर पहिलेच पण त्यावेळी सर्वात जास्त वेळ मी चिरिकोच्या दालनात घालवला. चिरिको बद्दल आधी काहीच माहित नव्हते, पहिल्यांदाच त्याच्या पेन्टिंग्स बघत होतो. “नॉस्टॅल्जिया ऑफ द इन्फायनाईट” ह्या चित्राकडे मी किती तरी वेळ पाहत होतो. त्याची चित्रे खूप गूढ आणि वेगळी वाटली. चिरिको रूढ अर्थाने, म्हणजे दाली सारखा, अतिवास्तववादी नाही, त्याला आद्य-अतिवास्तववादी मानतात. त्याची ती पाहिलेली गूढ चित्रे माझ्याजवळ खूप काळ राहिली, अजूनही मध्ये मध्ये ती सर्च करून बघत असतो.

कविता जर प्रतिमाप्रधान असेल तर तिच्यातील अतिवास्तववाद हा चित्रकलेतील अतिवास्तववादासारखाच समजून घेता येऊ शकतो. परंतु कवितेतील प्रतिमांची जुन्या काळांपासून नवीन काळा पर्यंत स्वतःची अशी एक जर्नी आहे. बालकवींच्या कविता वाचताना इंग्रजी रोमँटिक कवींच्या (romanticism ही चळवळ या अर्थाने) कविताही वाचल्या होत्या. त्यात वर्डस्वर्थ आणि कीट्स च्या कविता बऱ्यापैकी वाचल्या होत्या. वर्डस्वर्थने कल्पनावाद (imagination) आणि स्वैर कल्पनावाद (fancy) यात मूलभूत फरक केला आहे आणि आपल्या कवितांत त्याने imagination चाच पुरस्कार केला. या दृष्टीने “Composed Upon An Evening of Extraordinary Splendour and Beauty” ही कविता मला नेहमीच विशेष वाटली आहे . वर्डस्वर्थ कवितेच्या सुरुवातीला म्हणतो:

Had this effulgence disappeared
With flying haste, I might have sent,
Among the speechless clouds, a look
Of blank astonishment;
But 'tis endued with power to stay,
And sanctify one closing day,
That frail Mortality may see,
What is? ah no, but what 'can' be!

कल्पनाविश्वात असा स्वैरपणे वावरण्याचा त्याला मोह होतो. तो पूर्ण कवितेत कल्पनेला आवरून धरतो आणि त्याचा ताण संपूर्ण कवितेतून दिसतो. कवितेच्या शेवटी तो तसेच स्पष्ट म्हणतो:

My soul, though yet confined to earth,
Rejoices in a second birth!

याउलट कीट्स च्या “Ode to a Nightingale” ह्या प्रसिद्ध कवितेतील खालील ओळी पहा:

Fade far away, dissolve, and quite forget
What thou among the leaves hast never known,
The weariness, the fever, and the fret
Here, where men sit and hear each other groan;
Where palsy shakes a few, sad, last gray hairs,
Where youth grows pale, and spectre-thin, and dies;
Where but to think is to be full of sorrow
And leaden-eyed despairs,
Where Beauty cannot keep her lustrous eyes,
Or new Love pine at them beyond to-morrow.

Away! away! for I will fly to thee,
Not charioted by Bacchus and his pards,
But on the viewless wings of Poesy,
Though the dull brain perplexes and retards:

कीट्स ला वर्डस्वर्थ सारखी विचारांशी, जमिनीशी बांधून राहण्याची काहीच गरज वाटत नाही कारण त्याला कल्पनेच्या नितांत सुंदर, सुरम्य आणि आशावादी विश्वाची ओढ लागली आहे. विसाव्या शतकात, महायुद्धांनी ग्रासलेल्या जगात, उदयास आलेला अतिवास्तववाद ही romanticism मधल्या fancy चीच उत्क्रांती आहे असे मला वाटत राहते.

वसंत पाटणकर यांनी ढसाळांच्या कवितेवर लिहिलेल्या पुस्तकात म्हटले आहे की, त्यांच्या कवितेतील अतिवास्तववाद हा little magazine च्या चित्रे आणि कोलटकर यांच्या प्रभावामुळे आला आणि हा ढसाळांच्या कवितेचा मूळ गुण नाही. मला मात्र असे वाटत नाही. चित्र्यांची कविता मी थोडी वाचली आहे, वाचतो आहे. त्यांची कविता बऱ्यापैकी सांकेतिक आहे आणि अतिवास्तववादी प्रतिमा ह्या “चिन्हांच्या” स्वरूपात (चंद्रकोरीचा कोयता) आल्या आहेत असे मी बघितले. कोलटकरांची कविता मी जास्त वाचली नाही. परंतु ढसाळांच्या कवितेतील अतिवास्तववादी प्रतिमा बघता त्यांची अभिव्यक्ती खूप original आहे असेच वाटते. एखाद्याने एखाद्याला ह्या कवितेत हडळीची एक प्रतिमा आहे आणि ती स्वभावोक्तीने गतिमान झाली आहे. गोलपिठातील “मंदाकिनी पाटील .. “ (गो. पृ. ५६) ह्या कवितेत अशीच कवीची मनःस्तिथी सांगणारी पण वेगळी (स्वप्नवत) प्रतिमा आहे:

आता हॉटेलात मला फर्निचर नाचताना दिसत आहेत
खुर्च्याटेब्लंग्लासंवेटरगिऱ्हाइकब्रूनमालकअमूल
खोल कोमट स्तब्धतेत
अंग आखडून बसलेली तू
पहात मांजरीच्या डोळ्यातलं
आणि ग्लासातलं तेजस्वीपण
हिर्व्या लाटांतून हात घालून
खनिजाऐवजी कारुण्य मिळवणारी पृष्ठभागातून…

“मंदाकिनी पाटील …” ह्या कवितेवर पुढे एका लेखात थोड्या विस्ताराने लिहीन.

“मुंबई मुंबई माझ्या प्रिय रांडे” (खेळ, प्रास प्रकाशन, पृ. ५६) ह्या कवितेतील स्वभावोक्तीने गतिमान झालेली पण वेगळी भावस्थिती सांगणारी ही ओळ पहा:

चंद्रकिरणांचं नृत्य
चंद्रकोरीवरली धूळ चोच मारून एक चिमणी झटकते आहे

बाकी स्वभावोक्तीवर ढसाळांचा गजब हातखंडा आहे आणि त्याचा गजब वापर ते कवितेत एक लय निर्माण करण्यासाठीही करतात.