ढसाळांची कविता १: त्यांची सनातन दया

[गोलपिठा पृ. क्र. १ , लोकवाङ्मय गृह, सतरावी आवृत्ती २०२१. ]

त्यांची सनातन दया फॉकलंड रोडच्या भडव्याहून उंच नाही
खरंच त्यांनी आपल्यासाठी आभाळात मांडव घातला नाही
बोलून चालून ते सामंतशहा त्यांनी तिजोरीत लॉक केलेला प्रकाश
लादलेल्या पडीबाज आयुष्यात फुटपाथदेखील आपली नाही
माणूसपणाची किळस यावी इतके त्यांनी बनवले आहे लाचार
करपून गेलेल्या आतड्यात साधी माती भरायला मिळत नाही
उगवणारा न्यायी दिवस लाच खाल्यागत त्यांचाच होतो पाठीराखा
आपली कत्तल घडताना त्याच्या हातातून नि:श्वासही ढळत नाही

ढसाळांचा जन्म १९४९ चा. गोलपिठा हा त्यांचा पहिला कवितासंग्रह १९७२ साली प्रकाशित झाला. ढसाळांनी विविध मुलाखतींतून सांगितलेल्या माहितीवरून असे कळते की गोलपिठातील कविता त्यांनी साधारण १९६५ — १९७० या दरम्यान लिहिल्या असाव्यात. त्या दरम्यान ते उपजीविकेसाठी टॅक्सी चालवायचे. टॅक्सी चालवता चालवता भूक लागेल तेव्हा ते एका छोट्याश्या हॉटेलात जात असत व तिथेच जे काही त्यांच्या मनात असेल त्याची कविता लिहीत असत. त्यांच्या स्टोरी वरुन असेही कळते की हा काळ एक कवी आणि एक राजकीय कार्यकर्ता म्हणून त्यांच्या जडणघडणीसाठी खूप महत्वाचा होता. ह्या काळात (आणि नंतरही) त्यांनी खूप वाचन केले. गोलपिठातील कित्येक कवितांतून त्यांच्यावर असलेल्या प्रभावांचा अंदाज येतो. १९५०/१९६० च्या दशकात झालेल्या little magazine चळवळीचाही त्यांच्यावर प्रभाव होता. याच प्रभावामुळे त्यांनी १९७० च्या आस पास दिलीप चित्र्यांशी; ज्यांनी नंतर ढसाळांच्या सुमारे चाळीस कवितांचे इंग्रजी भाषांतर केले व ती आंतरराष्ट्रीय पातळीवर नेली; संपर्क केला असावा आणि आपली कविता त्यांच्यापर्यंत पोहोचवली.

ढसाळांना स्वतःच्या कवितेचे कमालीचे भान होते आणि तिच्या गुणवत्तेबाबत प्रचंड (आणि सुयोग्य) आत्मविश्वासही होता. कवितेची वही ते आपल्याबरोबर टॅक्सीत नेहमी ठेवत. १९७० साली भिवंडी येथील दंगलीनंतर, दंगलीत नुकसान झालेल्यांच्या मदतीसाठी एक कवी संमेलन आयोजित केले होते. यात करंदीकर, बापट, सुर्वे, पाडगावकर असे मोठे कवी होते. कवी संमेलन शेवटच्या टप्प्यात असताना टॅक्सी वाल्याच्या पोशाखात तेथे हजर असलेल्या ढसाळांनी एक चिट्ठी पाठवून असा निरोप दिला “मी एक टॅक्सी ड्रायव्हर आहे. मला कविता वाचायच्या आहेत”. थोड्या गदारोळानंतर त्यांना कविता वाचायची परवानगी देण्यात आली. नंतर साहजिकच त्यांच्या कवितांचा तिथे असलेल्यांवर खूप प्रभाव पडला असावा कारण सत्यकथेच्या पुढच्याच अंकात त्यांच्या पाच कविता छापून आल्या. अर्जुन डांगळे यांच्या दलित पँथर - एक अधोरेखित सत्य या पुस्तकात ह्या प्रसंगाचे सविस्तर वर्णन आहे. त्यावेळी ढसाळांनी वाचलेल्या कवितांत “दरग्याच्या वाटेवर” ही पहिली होती. गोलपिठात “त्यांची सनातन दया” ही पहिली कविता आहे म्हणून तीच इथे पहिली घेत आहे. ह्या पहिल्या लेखमालिकेत एकूण दहा लेखांत गोलपिठा, मूर्ख म्हाताऱ्याने डोंगर हलवले, तुही यत्ता कंची? आणि गांडू बगीचा यांतील मिळून साधारण दहा-बारा कवितांवर लिहिण्याचा बेत आहे. अर्थात काम आणि कुटुंबाच्या व्यापात जसं जमेल तसं.

गोलपिठाच्या कवितेत “आपण” आणि “ते” असा एक द्वैतभाव अध्याहृत आहे. या कवितांतील ढसाळांच्या संवादाकडे “त्यांच्या” बद्दल “आपल्यां”शी केलेला संवाद असे बघता येईल. पहिल्याच ओळीत त्यांनी दलितांची किंवा एकूण सवर्णेतर समाजाची परिस्थिती समजून घेण्याच्या सवर्णांच्या क्षमतेची, त्यांच्या सहानुभूतीची असलेली मर्यादा सांगितली आहे. या मर्यादेचे वेगवेगेळे पैलू, त्त्यांची कारणे गोलपिठातील इतर काही कवितांतून व्यक्त होतात, आणखी स्पष्ट होतात. यांतील काही कवितांवर पुढील लेखात (#२) लिहीन. “फॉकलंड रोडचा भडवा” ही एक कमालीची सजीव प्रतिमा आहे जी ढसाळांच्या विशिष्ट अशा जीवनभवातून त्यांना सहजपणे जाणवलेली आहे आणि सहजपणेच कवितेत उतरलेली आहे. माणसाचे उंच किंवा लहान असणे असे परिमाणही ढसाळ कितीदा वापरतात, उदा. तुही यत्ता कंची?. सवर्णांच्या दयेची, आकलनशक्तीची मर्यादा आहे आणि त्याउपर त्यांनी आपले म्हणणे मांडण्यासाठी खास व्यासपीठही राखून ठेवले नाही. जी काही दलितांच्या प्रश्नांबाबत चर्चा चालते ती सगळी सवर्णांच्या मूलतः दूषित आणि मर्यादित परिप्रेक्षातून होत आहे [“प्रायोगिक थिएटरात चाललेले आपल्या अवस्थांचे तमाम तमाशे”,रस्त्याच्या कडेकडेने, गो. पृ. १४]. शतकानुशतके आपल्याला ज्ञान मिळवण्याचा हक्क नाही, हक्काची राहण्याची जागा नाही, अन्नानदशा, उपासमार. माणूसपणाची म्हणून कसलीही अस्मिता, कसलाही स्वाभिमान होऊ शकत नाही [“आपण किड्यांचे भायबंद झालेले”, रस्त्याच्या कडेकडेने, गो. पृ. १४]. मुख्य म्हणजे या सर्व अन्यायाचा प्रतिकार करण्याची, त्याविरुद्ध दाद मागण्याची सोय नाही, कारण या तथाकथित “लोकशाही”तही न्यायव्यवस्था नेहमीच अन्यायकर्त्या सवर्णांच्या बाजूनेच कौल देत असते इतका हा अन्याय समाज, राज्य आणि न्याय व्यवस्थेत प्रस्थापित झालेला आहे. असे सगळे वास्तव नेमक्या शब्दात अचूक मांडणारी ही एक प्रभावी कविता. हेच मूळ मुद्दे गोलपीठातील दुसऱ्या काही कवितांत वेगळ्या रीतीने किंवा आणखी स्पष्टपणे, विस्ताराने, आवेशाने व्यक्त झाले आहेत.

समाजव्यवस्थेत दलितांवर होत असलेला अन्याय आजही चालू आहे. खेड्याखेड्यांतून अस्पृश्यता आजही सरळसोट पाळली जाते. शहरांतही ती कितीही सूक्ष्म असली तरी आहेच. आरक्षण असूनही शिक्षण आणि आर्थिक बाबतीत सवर्ण आणि सवर्णेतर अजूनही समपातळीवर आलेले नाहीत. राज्य आणि न्यायव्यवस्थेतील जो अन्याय चालू राहिलेला आहे त्याची एक झलक आणि ही परिस्थिती खरंच किती निराशावादी आहे हे मीना कंदसामी यांच्या No One Killed Dalits https://youtu.be/_jClj177b7k?si=eOUA7el1LgaXdzML ह्या भाषणातून कळते. तशीच डोळे उघडणारी आनंद पटवर्धन यांची जय भीम कॉम्रेड https://youtu.be/3FBqpP6Z_jM?si=YNa5fuu-jkpFE7pL ही डॉक्युमेंटरी आहे. ह्यात शहीद विलास घोगरे यांची हृदय पिळवणारी काही गाणी आहेत जी अजरामर आहेत. असे सर्व असताना एक दलित म्हणून जसा अनुभव असतो त्याचे कितीही सहानुभूती असली तरीही एका सवर्णाला कसेच परिपूर्ण आकलन होऊ शकते?

ही कविता वाचली तेव्हा ती काही अमराठी मित्रांपर्यंत पोहचवावी म्हणून इंग्रजी अनुवाद केला होता. नंतर दिलीप चित्रे यांचे “Namdeo Dhasal: Poet of the Underworld” हे पुस्तक हातात आले. हे भारतात A Current of Blood म्हणून प्रकाशित झाले आहे. ढसाळांच्या काही कविता समजण्यास चित्र्यांच्या अनुवादांची खूप मदत झाली. वरील कवितेचा मी केलेला अनुवाद आणि त्यानंतर चित्र्यांचा वाचनात आलेला अनुवाद दोन्हीही खाली देत आहे.

मी केलेला अनुवाद:

Their ritualistic pity is not taller than a pimp on the Falkland road
I mean come on, they haven’t really reserved an auditorium for us in their elite skies
After all, they are the incarnations of the feudal lords who have locked away the light from us for generations
Our enforced downtrodden lives, we don’t even belong to a footpath
Enslaved to the point that it feels disgusting to even exist as a human
We can’t even afford dust to quench our burnt intestines
Each new day that promised justice, rises with the Sun bribed on their side
And we are executed calmly by his cold-blooded hands

दिलीप चित्रेंचा अनुवाद:

Their orthodox pity is no taller than a Falkland Road pimp
It’s true, they haven’t raised any ceremonial tent for us in the sky
After all, they are the feudal lords, they’ve locked all light in their vault
In this lowered life imposed on us, not even a pavement belongs to us
They’ve made us so helpless: being human has become nauseating to us
We can’t find even dust to fill up our scorched bowels
The rising day of justice, like a bribed person, favours only them
While we are being slaughtered, not even a sigh for us escapes their generous hands